فردای اقتصاد- شکوفه حبیب‌زاده: هفته گذشته صحنه سیاسی عراق با اعتراض طرفداران مقتدی صدر به تشنج کشیده شد. اعتراض‌ها تا اندازه‌ای بود که حتی به تحصن در پارلمان این کشور نیز کشید. نخبگان سیاسی نیز هر کدام در پی آن برآمدند که از این التهاب بکاهند، اما این کار بدون جلب رضایت مقتدی صدر، روحانی پرنفوذ شیعه ممکن نشد تا اینکه رهبران سیاسی به ناچار با پیشنهاد انحلال پارلمان و برگزاری انتخابات زودهنگام از سوی صدر همراه شدند. فضای سیاسی عراق اکنون آبستن تحولاتی است که به بی‌ثباتی بیشتر در این کشور دامن می‌زند. صدر که مخالف حضور ایران و آمریکا در عراق، با برگزاری نماز جمعه‌ای بزرگ در بغداد ازسوی طرفدارانش، قدرت‌نمایی کرد. اکنون فضای سیاسی عراق با چند تحول جدی روبروست: قدرت‌نمایی مقتدی صدر در رأس مخالفان پارلمان و همچنین حضور ایران و آمریکا در عراق، تضعیف گروه‌های منتسب به ایران در تحولات اخیر، نفوذ جدی عربستان و امارات در عراق و جدیت رویکرد جامعه عربی در این کشور و در نهایت، خروج آمریکا از عراق که به‌عنوان ناترازی فضای سیاسی این کشور پس از سرنگونی صدام حسین شناخته می‌شود.
این تحولات که نشأت گرفته از جنبش «تشرین» در اکتبر ۲۰۱۹ است، صحنه سیاسی عراق را با تحولاتی چشمگیر روبرو کرده‌است. اعتراضات اکتبر ۲۰۱۹ عراق که با نام انقلاب تشرین هم نامیده می‌شود مجموعه اعتراضاتی است که در استان‌های مرکزی و جنوبی عراق انجام شد و هدف آن اعتراض به ۱۶ سال فساد، بیکاری و خدمات عمومی ناکافی و مداخله کشورهای دیگر در بغداد بود. آنچنان که پیش‌بینی آینده سیاسی این کشور بسیار سخت شده و تنها می‌توان به سناریوبندی درباره آن پرداخت.
قاسم محبعلی، کارشناس ارشد سیاست خارجی و مدیرکل اسبق خاورمیانه وزارت امور خارجه در گفت‌وگو با «فردای اقتصاد» سه سناریوی احتمالی را پیش روی عراق می‌داند. نخست، تشکیل دولت بدون حضور مقتدی صدر که احتمالا ثبات را به همراه نخواهد آورد؛ دوم، توافق با صدر و هماهنگی با الکاظمی و حضور صدر به‌عنوان یک اهرم خارج از حکومت و پیگیری سیاست‌های او از طریق الکاظمی و در نهایت، برگزاری مجدد انتخابات که البته به‌عنوان مطالبه جدی جریان صدر شناخته می‌شود.
آرمان سلیمی، کارشناس مسائل عراق و اقلیم کردستان هم انحلال پارلمان و برگزاری انتخابات زودهنگام را محتمل‌ترین و کم‌هزینه‌ترین سناریو در گفت‌وگو با «فردای اقتصاد» می‌داند. با این همه بدبینانه‌ترین سناریو که همان جنگ داخلی است نیز در میان سناریوهای قابل پیش‌بینی وجود دارد.
هویت عراق دستخوش تغییر شده است
قاسم محبعلی، کارشناس ارشد سیاست خارجی و مدیرکل اسبق خاورمیانه وزارت امور خارجه در گفت‌وگو با «فردای اقتصاد» با اشاره به پیچیدگی فضای سیاسی در عراق می‌گوید: «وضعیت عراق یک وضعیت نسبتا پیچیده است. عراق کشوری چندقومی و چندمذهبی است که در درون آنها نیز جریان‌های قبیلگی و خانوادگی فعال و هر کدام دنبال منافع خود هستند و از پیشتر بین گروه‌های شیعی و غیرشیعی اختلافاتی شکل گرفته بود. این اختلافات با تضعیف نقش مرجعیت شیعی آیت‌الله سیستانی اوج گرفت. جریان صدر روی موج عرب‌گرایی سوار شده و سبب شده تا اختلافاتی که بین گروه‌های شیعی وجود داشت، نمود بیرونی پیدا کند و اجماعی که می‌توانست بین آنها ایجاد شود، تقریبا از دست برود.»
این کارشناس ارشد سیاست خارجی با اشاره به حضور گروه‌های داخلی و خارجی اثرگذار بر بغداد ادامه می‌دهد: «جدا از مشکلاتی که داخل عراق وجود دارد، عراق تحت تأثیر مناسبات با کشورهای همسایه خود قرار دارد. هر کدام از کشورهای همسایه در مسائل عراق ذی‌نفع هستند که همین موضوع، وضعیت عراق را پیچیده‌تر کرده است. ایران، عربستان، امارات و ترکیه ازجمله کشورهای ذی‌نفعی هستند که آینده سیاسی عراق را متأثر می‌کنند.»
تبدیل صدر از بازیگری به بازی‌ساز در صحنه سیاسی عراق
او با اشاره به تلاش صدر برای بازتعریف هویت عراق در جنبش «تشرین» می‌افزاید: «چند سال قبل مقتدی صدر، بازی پیچیده‌ای را در وضعیت کنونی عراق آغاز کرد. در انتخابات اخیر با توجه به افول بخش‌های سنتی شیعی، جایگاه خود را ارتقا داده و بزرگ‌ترین گروه مجلس را بدست آورد. با این حال او نتوانست با دیگر احزاب مهم عراق به توافق برسد و ائتلاف کند. تقریبا گروه‌های داخل عراق، ماهیت انحصارطلبی دارند و مقتدی صدر نیز ویژگی‌های تمامیت‌خواهی دارد و شاید همین باعث شد نتواند با سایر گروه‌ها ائتلاف کند. صدر با ویژگی‌ها و روش‌های خاص خود، پیشتر تبدیل به یک بازیگر مهم در عراق شده بود، اما امروز او چیزی فراتر از یک بازیگر و در نقش یک بازی‌ساز در عراق عمل می‌کند. درخواست او از طرفدارانش برای خروج از مجلس نیز بر همین مبنا صورت گرفت تا مجلس را دچار اختلال کند و اجازه ندهد به نتیجه برسد، زیرا با خروج طرفداران او، عملا هر تصمیمی از سوی پارلمان با چالش قانونی مواجه خواهد شد.»
به گفته او، اکنون در عراق سناریوهای مختلفی وجود دارد و نمی‌توان آینده آن را پیش‌بینی کرد که به شرایط باثباتی برسد و آینده بستگی به ترکیب رفتار گروه‌های داخل عراق و بعضا فراعراقی (منطقه‌ای و بین‌المللی) دارد.
نزدیکی نگاه صدر به جهان عرب
مدیرکل اسبق خاورمیانه وزارت امور خارجه با اشاره به پایگاه سیاسی و اجتماعی صدر تصریح می‌کند: «صدر پایگاه داخلی قوی‌ای بین شیعیان و منتقدان رژیم سابق دارد. صدر مواضعی را مطرح می‌کند که بین جوانان و منتقدان عراق، طرفدار دارد؛ موضوعاتی مانند عراق مستقل و عراق عربی که هر دو با ایده‌های حزب بعث و جهان عرب چسبندگی دارد. این مواضع مورد حمایت کشورهای عرب همسایه عراق نیز قرار گرفته است. حزب بعث چه ازطریق نفوذ در عراق و چه از طریق پیوندهای قبیله‌ای، خانوادگی و تاریخی بین دو کشور با عراق در ارتباط است و همچنین سایر کشورهای عربی نیز پیوندهای عمیقی با عراق دارند. ازسویی آمریکایی‌ها حداقل به شکل علنی، علاقه‌مند نیستند که در امور داخلی عراق مانند گذشته مداخله دارند، اما با شیوه‌های دیگری در عراق ذی‌نقش هستند.»
صدر می‌داند بدون ایران در جهان عرب پذیرفته نمی‌شود
محبعلی در ادامه با اشاره به مواضع صدر در برابر ایران و گروه‌های نزدیک به آن و همچنین در رابطه با کشورهای عربی ذی‌نفع در عراق می‌گوید: «شیعیان عراق از طرفی فکر می‌کنند که بدون پیوند با ایران در جهان عرب پذیرفته نمی‌شوند و به همین دلیل نیز می‌دانند پیوند آنها با ایران حیاتی است و ایران نیز از نقش شیعیان مانند یمن، لبنان و افغانستان بهره می‌برد. کشورهای دیگر نیز در مقابل، به دنبال آن هستند که گروه مدافع جهان عرب را در عراق تقویت کنند و در کنار این موارد، تحولات منطقه‌ای نیز این کشور را متأثر کرده است.»
تعریف جهان عرب از تهدیدها متفاوت شده است
او با اشاره به تغییر تعریف جهان عرب از تهدیدات به نسبت ۲۰ سال قبل، تأکید می‌کند: «اکنون اولویت جهان عرب، نسبت به ۲۰ سال قبل تغییر کرده است، تعریف جهان عرب از تهدیدها متفاوت شده است. اسرائیل دیگر تهدید اول آنها نیست و اعراب، ایران را جایگزین کرده‌اند. اسرائیل، اکنون با برخی از کشورهای عربی هم‌پیمان شده است. امارات و بحرین نه تنها عادی‌سازی روابط خود را اسرائیل را در پیش گرفته‌اند، بلکه قراردادهای راهبردی با این کشور امضا کرده‌اند. بنابراین یک روند جدیدی در خاورمیانه شکل گرفته که عراق نمی‌تواند از آن تأثیر نپذیرد.»
محبعلی با بیان اینکه تشکیل هیچکدام از کشورهای عربی ازجمله عراق، وابسته به پروسه داخلی نبوده است، می‌افزاید: «عراق جایگاه ویژه‌ای در تحولات شرق عربی دارد. با این حال، تشکیل کشور عراق هم، محصول توافق انگلستان و فرانسه است. برای ایجاد توازن قوا در منطقه، عراق به‌گونه‌ای شکل داده شد که با ایران، در تعارض باشد که پس از سقوط صدام، این توازن به هم ریخت. هویت و کارکردی که برای عراق تعریف شده بود، اکنون دچار بحران است. عراق در حال حاضر، لازم است جایگاه خود را در منطقه بازتعریف کند که همه این موارد منجر به عدم تعادل در داخل عراق نیز شده است. مناقشه‌ای که بین گروه‌های سیاسی داخل عراق وجود دارد نیز نشأت گرفته از این بازتعریف است و هر گروه به‌دنبال منافع گروه خود هستند. تلاش سال‌های اخیر رهبران سیاسی عراق، آن بوده که هویت خود را با جهان عرب تعریف کنند و نه با ایران.»
این کارشناس ارشد سیاست خارجی تصریح می‌کند: «منازعه کنونی در عراق، قالبی جدی به خود گرفته است. از یک طرف نوری المالکی که متحد طبیعی ایران بود، در یک طرف و در طرف دیگر، مقتدی صدر قرار گرفته است. شاید صدر هم نخواهد به‌طور کامل از ایران جدا شود و درک می‌کند که برای ارتقای جایگاه خود به ایران نیاز دارد، اما در شرایطی که ایران در کنار سایر گروه‌های عراقی از جمله نوری المالکی و حشدالشعبی قرار گرفته، صدر از سایر ابزارهای خود همچون افکار عمومی داخل عراق و سیاست عربی و بین‌المللی برای افزایش جایگاه خود و رسیدن به اهداف خود بهره گرفته است. در حال حاضر عراقی‌ها به مناسبات خارجی نیاز دارند و خارجی‌ها هم به‌دنبال تحولات منطقه‌ای بوده و با هدف کنترل نقش ایران، در عراق مداخله می‌کنند. ازسویی پراکندگی نیروهای عراقی تنها در بین شیعیان، وجود ندارد و در بین کردها نیز می‌توان آن را دید و امکان اجماع بین آنها بسیار سخت شده است.»
سه سناریوی احتمالی در برابر عراق
مدیرکل اسبق خاورمیانه وزارت امور خارجه با بیان اینکه در انتخاب نخست‌وزیر در عراق، سناریوهای مختلفی وجود دارد، با برشمردن سه سناریو، آینده احتمالی پیش روی عراق را بررسی می‌کند: «سناریوی نخست آن است که نیروهای مقابل صدر تصمیم بگیرند عوارض ائتلاف بدون صدر را بپذیرند و دولتی بدون حضور او تشکیل دهند. طبیعتا این سناریو ممکن است در شرایطی امکان‌پذیر باشد، اما دولت باثباتی نخواهد بود و دوره کوتاهی را به خود خواهد دید، درست مانند دولت‌های پیش از الکاظمی که دولت‌ها نتوانستند دوام بیاورند و به ناچار کنار رفتند.
سناریوی دوم آن است که مخالفان صدر با خواسته‌ای او کنار آمده و در توافق الکاظمی، مقتدی صدر به‌عنوان یک اهرم خارج از حکومت باقی بماند و الکاظمی باقی مانده و سیاست‌های صدر را دنبال کند. احتمال این سناریو به نسبت سناریوی قبل بالاتر است.
سناریوی سوم هم آن است که توافقی صورت نگیرد و رئیس‌جمهور و نخست‌وزیر انتخاب نشوند و به ناچار برای حل این مشکل، دوباره به یک انتخابات زودهنگام روی آورند تا رأی مردم بتواند ترکیب سیاسی داخل پارلمان را تغییر دهد که در آن صورت شاید یک جریان، اکثریت قابل‌توجهی داشته باشد که بتواند با جریان‌های کوچک‌تر ائتلاف کرده و دولت تشکیل دهد.»
مخالفان پیوستگی سیاسی ایران و عراق در منطقه کدامند؟
با این همه محبعلی تأکید می‌کند که مشکلات عراق ریشه‌ای است و اینکه دولتی در عراق تشکیل شود که بتواند بین همه گروه‌ها در عراق اتحاد ایجاد کند، اگر نگوییم غیرممکن، اما بسیار سخت است و بر همین اساس یادآور می‌شود: «شاید اگر یک تفاهمی در منطقه بین ایران و عربستان و سایر همسایگان عراق از جمله ترکیه (که نقش بی‌ثبات‌ساز در عراق دارد) وجود داشت، ایجاد ثبات در عراق محتمل‌تر بود، اما اکنون ترکیه و عربستان و حتی تا اندازه‌ای اروپا و آمریکا در صورت عدم توافق با ایران، تمایلی به ایجاد ثبات در عراق و کشوری متحد با جمهوری اسلامی در منطقه ندارند و همین مسئله موجب می‌شود تا پیش‌بینی درباره آینده این کشور تا اندازه‌ای دور از دسترس باشد.»
اختلافات میان جریان‌ها در عراق به اوج خود رسیده است
در همین زمینه آرمان سلیمی، کارشناس مسائل عراق و اقلیم کردستان نیز با در نظر گرفتن سه سطح در رابطه با آینده سیاست و حکمرانی در عراق به «فردای اقتصاد» می‌گوید: «در رابطه با آینده سیاست و حکمرانی در عراق اساسا باید به سه نکته توجه داشته باشیم. نخست آنکه اختلافات میان نخبگان سیاسی بین جریان‌های مختلف در عراق اعم از کردها، شیعیان و اهل سنت و هویت‌های قومی- مذهبی به اوج خود رسیده است. اکنون شکاف میان صدر با چارچوب هماهنگی، شکاف میان حزب دموکرات با اتحادیه میهمنی یا شکاف میان افردای مانند رافع العیساوی و علی حاتم السلیمان با محمد الحبوسی و خمیس الخنجر به اوج رسیده است. همین امر موجب شده تا احتمال توافق و سازش بسیار اندک باشد.»
سلیمی با اشاره به سطح دوم می‌افزاید: «در سطح دوم نیز باید توجه داشته باشیم رأی دادگاه فدرال مبنی بر حداقل حضور دوسوم نمایندگان برای برگزیدن ریاست‌جمهوری جدید، عملا این پتانسیل و توان را به تمام جریان‌های سیاسی مخالف داده است که راحت بتوانند در مسیر تشکیل دولت ممانعت ایجاد کنند و همین امر نیز عاملی برای انسداد سیاست و حکمرانی در عراق بوده است.»
او همچنین ادامه می‌دهد: «در سطح سوم نیز باید توجه داشته باشیم که بازیگران فراملی به‌ویژه ایران و آمریکا یا اراده ویژه‌ای برای حل بحران در عراق ندارند یا اینکه اگر اراده‌ای داشته باشند، عمق شکاف بین جریان‌ها سبب شده است تا امکان سازش بین آنها بسیار اندک باشد.»
افزایش احتمال توالی بحران در عراق
به گفته او: «باتوجه به این سطوح سه‌گانه باید توجه داشته باشیم که امکان سازش، توافق و ائتلاف برای حل بحران و انسداد و تعلیق کنونی در فضای سیاسی عراق، بسیار اندک است و در مقابل، امکان توالی و تداوم بحران بسیار محتمل است.»
انحلال پارلمان و برگزاری انتخابات زودهنگام؛ کم‌هزینه‌ترین راه‌حل عبور از بحران
با این حال او با نگاهی به بدبینانه‌ترین سناریو در این بین، به کم‌هزینه‌ترین سناریو نیز اشاره کرده و می‌گوید: «در حال حاضر با وجود اینکه سناریوهای بدبینانه‌ای مانند جنگ داخلی نیز می‌توان پیش‌بینی کرد، می‌توانیم بگوییم که محتمل‌ترین سناریو برای آینده سیاسی عراق که می‌تواند کم‌هزینه‌ترین آنها نیز باشد، انحلال پارلمان و برگزاری انتخابات زودهنگام است.»
تبادل نظر